ISTORIJA

Desna i leva obala reke Save, do trenutka kada su postale pogranično područje dve velike i moćne imperije, bile su slabo naseljene. Intenzivnije naseljavanje tog područja Srbima vezuje se za drugu polovinu XV veka. Mnogi Srbi tada dolaze sa srpskim dinastom Vukom Brankovićem (Zmaj Ognjeni Vuk) koji zbog zasluga u ratovima od Kralja Matije dobija nekoliko poseda i utvrđenja, među kojima i grad Bijelu Stijenu.

Kratak povjesnički nacrt o postanku pravoslavne srpske dijeceze pakračke u mitropoliji Karlovačkoj

(sastavljen u glavnom po rukopisu gospodina arhim. Ilariona Ruvarca)

„Kad su Turci između 1535. i 1545. godine osvojili donju Slavoniju i razredili stanovništvo njeno tako, da je zemlja bila skoro pusta, tada su stali tu pustu Slavoniju da naseljavaju Srbi iz Bosne i Srbije, jer je i tamo još prije nego li u Slavoniji zagospodario Turčin.

S tima naseljenicima dolazili su i sveštenici, a osobito kaluđeri i podizali u novoosnovanoj zemlji manastire. A kad se godine 1557. obnovila srpska patrijaršija u Peći i prvim patrijarhom njenim postao Makarije, brat velikom veziru, svemoćnom Mehmedu Sokoloviću, tada je za Sandžakat požeški ili cernički postavljen pravoslavni srpski vladika sa stolicom u manastiru, koji se zvao zaonda „Remeta“, a kasnije „Orahovica“, a vladika se nazivao „mitropolit požeški“. I dok je trajalo gospodstvo tursko u donjoj Slavoniji, dotle su trajali i ti mitropoliti požeški, od kojih se spominju u zapisima manastira Orahovice: Josif (1585), Vasilije (1590 i 1594), u sopoćanskom pomeniku pak Sofronija, a u račanskom Grigorije, oba iz XVII vijeka.

S imenom spomenutoga mitropolita Vasilija skopčana je istorija naseljavanja Srba u varaždinski đeneralat, jer je njemu dekretom nadvojvode Ferdinanda od 15. oktobra 1595. dozvoljeno da može prebivati u đeneralatu, i da mu se dade plata vojvodska, a ujedno da se imaju primati svi Srbi („Vlasi“), koji bi iz turske (iz požeškoga i cerničkoga sandžaka) dobjegli.

Godine 1687 – 1691 oslobođena je Slavonija od Turaka i zato vrijeme oslobađanja i ratovima sa Turcima mnogo je i našega svijeta propalo. Mnogi su od našijeh zajedno sa Turcima ispred ćesarske vojske uzmicali i opet se natrag vraćali i zamjenjivali jednu upravu sa drugom.

U to vrijeme propala je i mitropolija požeška i kad je car i kralj Leopold I diplomom svojom od 4. marta 1695. potvrdio postavljene pravoslavne srpske episkope u Ugarskoj i u Hrvatskoj, nema u toj diplomi ni pomena o vladici u donjoj Slavoniji, što se razjasnjuje time, jer je car i kralj Leopold I istoga dana godine t.j. 4. marta 1695. potpisao i drugu diplomu, kojom se ostavlja cio Srijem i sav požeški okrug (njegdašnji sandžakat požeški i cernički), u koliko je naseljen porodicama srpskoga naroda, za izdržavanje samome patrijarhu Arseniju III Čarnojeviću, a ujedno mu je ostavljeno na volju gdje da se nastani, da li u manastiru Vrdniku u Srijemu, ili u manastiru Orahovici u požeškom dištriktu; a s druge je strane isti car i kralj Leopold I diplomom svojom od 31. marta 1694. imenovao Petronija Ljubibratića, bivšeg arhimandrita i generalnoga vikara mitropolije biogradske i srijemske, koji se izjavio za sjedinjenje s rimokatoličkom crkvom, za episkopa „vlaškoga episkopata u Srijemu“ sa stolicom u svetonikolajevskom manastiru Opovu.

Taj unijat Petronije, kad se nije mogao da održi u Srijemu, povuče se odatle i nastani u Pakracu.

On je u istinu bio unijatski vladika i nije htio ili nije smio da se pokori i da zavisi od patrijarha Arsenija Čarnojevića, zbog čega je patrijarh i šiljao pisma i upućivao srpski narod u Slavoniji, da Ljubibratića ne primaju i da ga ne priznaju za svoga vladiku.

Petronije Ljubibratić bio je u Pakracu kupio kuću i sagradio pored nje crkvicu od drveta, posvetivši je Svetom Trifunu i prikupio nješto zemlje, vinograda, njiva i livada i kad on, u Sjeverinu godine 1703. prije mjeseca juna , umre, car i kralj Leopold I naimenuje za prejamnika mu u episkopskom dostojanstvu njegovog bratanca, protosinđela Janićija Ljubibratića i već je bilo naloženo biskupu Zagrebačkom, da ga inštalira. No Janićije, ne čekajući da bude inštalovan, proda pomenutu kuću s crkvom i sa svime što je kući pripadalo, srpskom patrijarhu Arseniju Čarnojeviću, kaže se za 1000 forinta, a dalje se kaže, da je, primivši novce i predavši sve kupcu, otišao u Rusiju, gdje se i prestavio.

Arsenije patrijarh na osnovu privilegije i diplome, dane mu ćesarem i kraljem Leopoldom I od godine 1690. i 1695., kojima mu je priznano i dano pravo i vlast, da može postavljati vladike u svojoj oblasti posveti na Spasovdan (17. maja) godine 1705. u manastiru Krušedolu za Arhijereja Slavonskog Sofronija Podgoričanina, koji se podgoričaninom zove, što je bio rodom iz Podgorice u Zeti, a postrigao se u Peći i prešao s patrijarhom u ove zemlje te se godine 1696. pominje kao eksarh patrijarhov.

Na taj način ustanovio je patrijarh Arsenije III Čarnojević episkopiju Pakračku, u glavnom na zemljištu onom, kojim su njegda upravljali mitropoliti požeški.

Ali episkopiji toj suđeno je, da ne ostane u prvobitnima granicama svojim, nego da se proširi i umnoži.

Naprijed spomenuto naseljavanje varaždinskoga đeneralata, brzo je napredovalo, i dosta velik broj pravoslavnoga srpskoga naroda prikupio se oko manastira Marče, u kom se nastanio i okolnim narodom svojim u crkvenom pogledu upravljao, najpre gorepomenuti mitropolit požeški Vasilije, a za njim i drugi episkopi koji su u Marči prebivali.

No kada je radi navala unijatskih u varaždinskom đeneralatu nika biskupija vretanjska ili svidnička, iz koje postade današnja biskupija grčko – katolička (unijatska) u Križevcima, i kada je usljed tih navala nestalo manastira Marče, tada je za pravoslavne Srbe u ovome kraju 1734. godine izabran i mitropolitom Karlovačkim posvećen, a 1735. carem Karlom VI potvrđen za episkopa Sjeverinskoga Simeon Filipović, koji je 1743. umro.

Po smrti njegovoj, iako je narod želio, a mitropolit Karlovački živo nastojavao, nije se ipak dopustilo da se popuni stolica na kojoj je sjedio episkop Simeon. Sjeverinska episkopija spoji se sa Kostajničko – Zrinopolskom, i tako je ostala pod upravom dvojice Kostajničko – Zrinopolskih episkopa Arsenija Teofanovića (umro i saranjen u Sjeverinu 1752 godine) i Josifa Stojanovića (1753. – 1771.). Poslije Jozifa Stojanovića ukinuta je i episkopija kostajničko – zrinopoljska, a varaždinski đeneralat koji je u glavnom sačinjavao sjeverinsko vladičanstvo, pripojen je episkopiji pakračkoj.

Tako je iznova osnovana, a i proširena u Slavoniji pravoslavna srpska eparhija sa stolicom u Pakracu, pri crkvi i u kući onoj, koju je patrijarh Arsenije kupio za svoje novce“.

Tekst preuzet iz:

Šematizma pravoslavne srpske Eparhije pakračke za godinu 1898.

POŽEŠKA EPARHIJA

Verskim životom Pravoslavnih Srba u Slavoniji pod Turcima rukovodili su najpre pojedini sveštenici, a još više kaluđeri koji su zajedno sa narodom dolazili iz Srbije ili iz Bosne. Tada nastaju i Manastiri Pakra i Orahovica, kao i Dejanovac ili Kruškovac kod današnjih Okučana.

Baš u vremenu kada su se posle konačnog pada Slavonije pod Turke formirala brojna srpska naselja u njoj, javlja se jedan od najznačajnijih datuma u istoriji Srpske Crkve i srpskog naroda. To je obnova Pećke Patrijaršije 1557. godine. Tada je za Srbe u turskoj Slavoniji osnovana Požeška eparhija.

Prvi pomen o Požeškoj eparhiji nalazimo u zapisima na rukopisnim knjigama Manastira Orahovice. U zapisu na jednom rukopisnom Cvetnom triodu piše da je ta knjiga pisana 1585. godine, „pri vsesveštenom mitropolite požeškom kir Josifu, pri igumenu že remetskomu jeromonahu kir Maksimu. Togda že prestolom pekskim svetiteljstvujuštu arhiepiskopu kir Savatiju“.

Ovaj zapis jasno tvrdi da je u devetoj i desetoj deceniji XVI veka u Slavoniji postojala Srpska Pravoslavna Eparhija požeška u sastavu Pećke patrijaršije. Tačan datum njenog nastanka za sada se ne može utvrditi. Rezidencija požeških episkopa bila je u Manastiru Orahovici ili negde u predgrađu Požege ili u Požeškom polju.

O prvom poznatom Episkopu požeškom ne znamo ništa više od njegovog pomena u navedenoj knjizi Manastira Orahovice. O Episkopu Vasiliju znamo nešto više. Tokom XVII veka ima pomena o požeškim episkopima. U sopoćanskom pomeniku spominje se požeški Mitropolit Sofronije, a u račanskom Grigorije. Na drugom mestu spominje se Episkop Ćirilo, a poslednji put se pominje srpski Episkop u Donjoj Slavoniji 1688. kad skopski Mitropolit Jeftimije izjavljuje u Moskvi da su nedavno pod nemačkog cara potpali sedmorica srpskih episkopa, meću kojima se navodi i Episkop požeški.

U mutnom vremenu turskog povlačenja Slavonija je ostala bez Episkopa. Neposredno posle odlaska Turaka iz Slavonije, Eparhijom je upravljao sremski Episkop Longin Rajić.

PAKRAČKA EPARHIJA

Velike nevolje koje je slavonskom stanovništvu doneo veliki austrijsko-turski rat (1583-1699) nisu poštedele ni Srpsku Crkvu u Slavoniji. Već prvih godina rata ostao je upražnjen presto požeških episkopa. Postepenim oslobađanjem koje je išlo od zapada prema istoku omogućeno je marčanskim unijatskim episkopima da pokušaju proširiti svoju jurisdikciju i na Pravoslavne Srbe u oslobođenoj Slavoniji.

Srpski narod bi teško odolio ovim unijatskim nasrtajima, da se pred jesen 1690. godine nije u Austriji pojavio Srpski Patrijarh Arsenije III Crnojević sa privilegijama koje je dobio od cara Leopolda I, prema kojima je Srbima bila zajamčena sloboda Pravoslavne vere. Ubrzo posle prvog pokušaja u Slavoniji Patrijarh Arsenije je bio istisnut, a u Pakrac je 26. maja 1699. godine doveden pounijaćeni Episkop Petronije Ljubibratić. On je u neposrednoj blizni vojnog komandanta podigao malu drvenu crkvu, kuću za stanovanje i uz nju kapelu posvećenu Blagovestima.

Ipak, ovaj pritisak je kratko trajao. Kada je u Mađarskoj izbio Rakocijev ustanak 1703. godine, austrijska vlast se uplašila da se Srbi ne pridruže ustanicima, te je Patrijarhu vratila slobodu i sva njegova prava. Nemajući kud, Petronije se pomirio sa Patrijarhom, a pred smrt je napisao i pismo u kome je sve svoje preporučio na Patrijarha.

Godine 1704. Patrijarh je od Janićija, brata Petronijevog, kupio za 1000 forinti episkopski dvor i crkvu sa inventarom, te lično preuzeo upravu Slavonskom Eparhijom pravdajući to dekretom od 1695. godine po kome su Srem i Slavonija ostavljeni Patrijarhu na upravu kao arhidijeceza. Od 1705. godine Sofronije Podgoričanin se vodio kao vikarni Episkop Patrijarha Arsenija i tek na saboru u Kruševcu 1708. godine kada je posle smrti Patrijarha biran novi Mitropolit, izdvojena je Slavonija iz arhidijeceze i zajedno sa Osječkim poljem organizovana u posebnu – Slavonsku eparhiju

Preuzeto iz:

Dr. Kašić Dušan,

Srpska naselja i crkve u severnoj Hrvatskoj i Slavoniji,

Zagreb 2004.